Organizacja administracyjna państwa krzyżackiego

Wstępniak

Naskrobałem dłuższą czytankę na weekend. Niniejszy wpis jest poświęcony faktom dotyczącej funkcjonowaniu państwa Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, po przeniesieniu siedziby do Prus. Dlatego będą pewne różnice w porównaniu z wcześniejszą działalnością Krzyżaków na Bliskim Wschodzie. Wpis rozbiłem na dwie części, bo objętościowo wyszło więcej niż planowałem, a nie chcę zanudzać ścianą tekstu. Dzisiaj do przeczytania o organizacji administracyjnej.

Zapraszam również do drugiej części wpisu poświęconej organizacji militarnej Zakonu. A także do wpisu na temat systemu walutowego i mierniczego stosowanego na terenie państwa krzyżackiego.

Organizacja administracyjna

Funkcje w państwie Zakonnym
Aby państwo sprawnie funkcjonowało, potrzebny był mu jasny podział obowiązków. Krzyżacy niezbyt wyróżniali się pod tym względem od innych zakonów, od których przejęli sposób organizacji niemal w niezmienionej formie. Na stanowiska funkcyjne wybierano jedynie pełnoprawnych członków, czyli braci-rycerzy.

Pierwotnie każdy mógł zostać bratem-rycerzem pod jednym tylko warunkiem - musiał być niemieckiego pochodzenia - i w zasadzie to była najważniejsza cecha różniąca ten zakon od templariuszy i joannitów. Po zakorzenieniu się w Europie, Krzyżacy z czasem przyjęli europejskie wzorce i wyłącznie szlachetnie urodzeni mogli awansować. Poza naprawdę nielicznymi wyjątkami.

Na czele Zakonu stał oczywiście Wielki Mistrz. Sprawował ogólną władzę i wszyscy członkowie byli mu podlegli, choć jego rządy nie były absolutne. W kluczowych sprawach musiał dostosować się do postanowienia kapituły generalnej. Zbierała się ona raz do roku w siedzibie głównej Krzyżaków. Wielki Mistrz wybierany był przez kapitułę na okres dożywotni.

Do dyspozycji Wielkiego Mistrza były inne "Wielkie" stanowiska, które możemy porównać do roli współczesnych ministrów. Tak więc naczelnik Zakonu miał do pomocy szereg wyspecjalizowanych dygnitarzy, w tym namiestników na prowincje należące do państwa zakonnego, a leżące poza jego terytorium (tzw. baliwaty).

Wielki Komtur, zastępujący Wielkiego Mistrza. Był drugą najważniejszą osobą. Pełnił role administracyjne i gospodarcze.
Wielki Marszałek zarządzał armią Zakonu.
Wielki Szpitalnik zajmował się szpitalami i zapleczem sanitarnym. Prowadził działalność charytatywną.
Wielki Szatny dbał o odzież zakonników oraz częściowo o ekwipunek.
Wielki Skarbnik zarządzał majątkiem Zakonu. Poza Wielkimi Mistrzem i Komturem,  jako jedyny wiedział jak wygląda jego stan, który był pilnie strzeżoną tajemnicą.
Wielki Mincerz zajmował się sprawami gospodarczymi i oczywiście kontrolą bitych monet.
Wielki Szafarz prowadził handel. Ten tytuł nosiło dwóch dygnitarzy na raz, rezydujących w Elblągu i Malborku.

Namiestnicy na baliwaty, noszący tytuł Komtura Krajowego na: Prusy, Inflanty, Niemcy, Romanię (Grecję), Armenię, Austrię i Apulię. Oraz tytuł Mistrza na Prusy (od momentu przeniesienia stolicy Zakonu do Prus to stanowisko zostało połączone ze stanowiskiem Wielkiego Mistrza) i Mistrza na Inflanty.

Struktura społeczna

Jak już pisałem, najważniejszą rolę w życiu państwa pruskiego odgrywali bracia-rycerze. Obsadzali oni najważniejsze stanowiska, a w czasie wojny prowadzili wojska do boju. Początkowo wybierani głównie ze stanu rycerskiego, a w późniejszych latach wyłącznie. Awans na tą pozycję wiązał się z automatycznym pasowaniem na rycerza, co miało miejsce w lokalnych siedzibach zakonnych.

Kapelani sprawowali funkcje religijne. Jako, że Krzyżacy byli zakonem rycerskim, więc siłą rzeczy duchowni - obok rycerzy - pełnili najważniejszą rolę. Biskupowie sprawowali władzę w niektórych miastach państwa pruskiego, a nawet wystawiali własne chorągwie do boju.

Trzecim głównym elementem, na którym oparto organizację Zakonu, była służba, czyli pół-bracia.To pojęcie było dosyć szerokie i obejmowało praktycznie wszystkich, którzy wspierali państwo krzyżackie. Zakon w zamian za poparcie oferował możliwość korzystania ze swoich praw oczywiście z wyłączeniem ślubów zakonnych.  Dominującą grupą byli mieszczanie - rzemieślnicy, kupcy, ale również inne stany mogły otrzymać ten status.

Kobiety oczywiście również przyjmowano. Ich rolą były różnego rodzaju prace typowo kobiece, a ponadto pomagały przy szpitalach i działalności charytatywnej. Nie miały żadnego wpływu na życie państwa pruskiego.

Również chłopi podlegali - siłą rzeczy - pod zwierzchność panów pruskich. Jak inne grupy, musieli się wywiązywać z pewnych obowiązków nakładanych przez władze. Mogli wstąpić do służby, ale nie musieli.  Źródła skromnie opisują ich udział w życiu całego państwa, więc raczej nie stanowili ważnego elementu w strukturze. Wbrew głupiemu przekonaniu, chłopów nie brano na wojny jako mięsa armatniego.

Knecht był - poza niewolnikiem - najniższym szczeblem w drabinie. Odwalał brudną robotę, czyli obsługę koni, czy wozów taborowych. Ogólnie rzecz ujmując: przynieś-podaj-pozamiataj. Spośród wszystkich grup byli traktowani najbardziej restrykcyjnie, aby dać przykład innym. Za drobne przewinienia, otrzymywali znacznie większe kary niż bracia-rycerze czy choćby pół-bracia. Mieli zakaz przebywania w gospodzie oraz gry w kości.

Podział terytorialny

Baliwaty, czyli prowincje były największymi obszarami podziału administracyjnego. Obejmowały tereny na całe państwa, w tym sensie, że dotyczyły wszystkich posiadłości krzyżackich w danym państwie, np. w Niemczech. Zarządzali nimi urzędnicy noszący tytuł Komtura Krajowego.

Podstawową jednostką w "państwie pruskim" była komturia lub komandoria. Zarządzana była przez komtura, jako najważniejszą osobę. W każdej komturii miał być zamek jako centralny ośrodek, w którym zasiadał konwent (podległy komturowi). Konwent, wg reguły, składał się z 12 braci-rycerzy i 6 księży-kapelanów. W praktyce rzadko tak było i zazwyczaj niepełnoprawni członkowie Zakonu (pół-bracia) musieli zastępować braci-rycerzy. Stanowili funkcje gospodarcze i administracyjne a także obsadzali dowództwo wojskowe.

Wójtostwa i prokuratorie stanowiły mniejsze i mniej ważne ośrodki administracyjne. Nie posiadały one konwentu, a zarządzane były przez namiestników wyznaczanych pośród braci-rycerzy.

Miasta były rządzone głównie przez patrycjat, który wybierał burmistrza i ławę. Zdarzało się, że bracia-rycerze przejmowali władzę w mieście ze względów politycznych czy militarnych. Jednak takie sytuacje rzadko miały miejsce. Niektórymi miastami zarządzali biskupi, którzy niekoniecznie musieli w nich rezydować. Przykładowo, biskup chełmiński (w XVI wieku) miał swoją siedzibę w Grudziądzu.

Na czele wsi stali chłopscy sołtysi.

Źródła:
A Nadolski "Grunwald 1410"
E. Potkowski "Rycerze w Habitach"

Aktualizacja: 13-09-2013